Sự suy giảm nhanh chóng dân số trong độ tuổi lao động do tỷ lệ sinh giảm và già hóa đang ảnh hưởng nghiêm trọng đến Nhật Bản nói chung, đặc biệt là các địa phương. Trong bối cảnh này, việc "tiếp nhận nhân lực nước ngoài" đã trở thành một vấn đề cấp bách. Tuy nhiên, hiện trạng là công tác ứng phó và xây dựng hệ thống còn chậm trễ, trừ một số khu vực.

Trước những thách thức này, "Tổ chức Quỹ Tạo dựng Tương lai" (一般財団未来を創る財団) đã công bố đề xuất khẩn cấp về việc tiếp nhận nhân lực nước ngoài. Hai nhân vật đóng vai trò trung tâm trong việc tổng hợp đề xuất này, mà người viết cũng có tham gia một phần, là Chủ tịch Quỹ, ông Kunimatsu Kouji, và Phó Chủ tịch, ông Fujiwara Yutaka. Lần này, chúng tôi đã có cuộc trao đổi với hai ông.

Hiện trạng nhân lực nước ngoài tại Nhật Bản

Ông Suzuki (sau đây gọi tắt là S): Đầu tiên, xin hai ông cho biết hiện trạng và nhận thức của mình về nhân lực nước ngoài tại Nhật Bản hiện nay.

Ông Fujiwara Yutaka (sau đây gọi tắt là Ông Fujiwara): Như đã nêu ở phần mở đầu đề xuất chúng tôi đã công bố, tính đến cuối năm ngoái (2024), số lượng người nước ngoài cư trú tại Nhật Bản là khoảng 3,77 triệu người, chiếm 3% tổng dân số. Con số này tăng khoảng 360.000 người, tương đương 10,5%, so với năm trước. Điều này có nghĩa là trong ba năm liên tiếp, mỗi năm có hơn 300.000 người nước ngoài tăng thêm.

Xét theo quốc gia, ba quốc gia đứng đầu là Trung Quốc (23,2%), Việt Nam (16,8%), Hàn Quốc (10,9%). Tuy nhiên, Nepal (6,2%) đứng thứ 6 lại cho thấy tốc độ tăng trưởng cao so với năm trước (tăng 32,2%). Xét theo tư cách lưu trú, thứ tự là "Vĩnh trú" (24,4%), "Thực tập sinh kỹ năng" (12,1%), "Kỹ thuật/Tri thức nhân văn/Nghiệp vụ quốc tế" (11,1%), "Du học" (10,7%). Trong số này, "Thực tập sinh kỹ năng" và "Du học", vốn được xếp vào loại "lao động giản đơn", tiếp tục cho thấy tốc độ tăng trưởng cao so với năm trước (lần lượt tăng 12,9% và 18,0%).

Như đã đề cập trong đề xuất, theo thống kê của Viện Nghiên cứu An sinh Xã hội và Dân số Quốc gia, tỷ lệ người nước ngoài hiện là 3% được dự báo sẽ vượt 10% vào năm 2070. Tuy nhiên, con số tăng thực tế của người nước ngoài trong hai năm gần đây đã cao gấp đôi so với dự kiến, cho thấy khả năng Nhật Bản sẽ đạt đến tình trạng "1 trong 10 người là người nước ngoài", tương đương với các nước phương Tây hiện nay, chỉ trong khoảng 20 năm tới.

Tình hình hiện tại của Nhật Bản như vậy là kết quả của sự "ứng phó bị động" từ phía ngành công nghiệp, chỉ nhằm mục đích "khắc phục phần nào tình trạng thiếu nhân lực". Vấn đề là Chính phủ Nhật Bản vẫn chưa có một chính sách rõ ràng và vẫn khăng khăng rằng "không áp dụng chính sách nhập cư". Trên thực tế, Nhật Bản đã và đang "nhập nhằng" tiếp nhận nhân lực nước ngoài, bao gồm cả lao động giản đơn.

Thực tập sinh kỹ năng từ châu Á (Ảnh: Reuters/Aflo)

Đánh giá về hiện trạng nhân lực nước ngoài và lý do đưa ra đề xuất

S: Vấn đề nhân lực nước ngoài dường như đã bắt đầu được thảo luận nghiêm túc hơn từ một thời gian trước, xin hỏi ông đánh giá thế nào về hiện trạng đó so với trước đây? Đồng thời, liên quan đến câu hỏi trước, xin ông cho biết lý do dẫn đến việc tổng hợp và công bố đề xuất lần này?

Ông Kunimatsu Kouji (sau đây gọi tắt là Ông Kunimatsu): Nhóm Nghiên cứu Chính sách Người nước ngoài Định cư của chúng tôi tại "Tổ chức Quỹ Tạo dựng Tương lai" (一般財団法人未来を創る財団) đã bắt đầu đưa ra các đề xuất về việc tiếp nhận nhân lực nước ngoài từ năm 2015. So với thời điểm đó, tôi cảm thấy các cuộc thảo luận hiện nay đã sôi nổi hơn nhiều.

Tuy nhiên, khi nhìn vào cách thức thảo luận, tôi nhận thấy một thực tế kỳ lạ là, mặc dù có mối quan hệ nhân quả chặt chẽ giữa hiện tượng dân số Nhật Bản suy giảm nhanh chóng, thiếu hụt nhân lực tại nơi làm việc và mất đi sức sống của cộng đồng địa phương, với hiện tượng gia tăng không ngừng việc tiếp nhận nhân lực nước ngoài, nhưng vấn đề tiếp nhận nhân lực nước ngoài hầu như chưa bao giờ được thảo luận tại các diễn đàn bàn về vấn đề dân số hay phục hồi địa phương.

Ví dụ, chương trình nổi tiếng của NHK là "Nichiyou Touron" (日曜討論) đã phát sóng một chương trình vào ngày 18 tháng 6 năm 2013 với tiêu đề "Tình trạng thiếu nhân lực trầm trọng - Cuộc sống và Biện pháp ứng phó". Tại đó, các chuyên gia và nhà thực tiễn hàng đầu về vấn đề dân số đã tham dự và thảo luận về việc cải thiện tỷ lệ sinh, nâng cao năng suất, tận dụng người cao tuổi và phụ nữ, v.v. Tuy nhiên, từ miệng họ, ngay cả một từ liên quan đến "nhân lực nước ngoài" cũng không được thốt ra.

Đồng thời, vào ngày 24 tháng 12 cùng năm, một buổi "Nichiyou Touron" khác với tiêu đề "Thời đại suy giảm dân số - Tương lai của chúng ta" cũng được tổ chức. Tương tự, các chuyên gia và nhà thực tiễn về vấn đề suy giảm dân số và phục hồi địa phương đã tham dự và thảo luận sôi nổi về lý thuyết dân số, tạo việc làm ở các địa phương, v.v. Nhưng tại đó, vấn đề tiếp nhận nhân lực nước ngoài cũng hoàn toàn không được đề cập.

Ngược lại, khi nhìn vào các diễn đàn thảo luận về việc tiếp nhận nhân lực nước ngoài, người ta chủ yếu bàn luận sôi nổi về việc cải thiện giáo dục tiếng Nhật cho họ và con cái họ, hòa nhập suôn sẻ vào cộng đồng địa phương, và vấn đề "đãi ngộ" đối với họ. Nhưng việc tiến hành thảo luận trong mối liên hệ với vấn đề dân số suy giảm - căn nguyên của việc tiếp nhận nhân lực nước ngoài, hoặc vấn đề suy thoái sức sống cộng đồng địa phương xảy ra do hậu quả đó - có thể nói là hầu như chưa từng xảy ra.

Tóm lại, vấn đề suy giảm dân số/phục hồi địa phương và vấn đề tiếp nhận nhân lực nước ngoài được xem là hai vấn đề riêng biệt. Tôi hoàn toàn không có ý nói rằng cách thảo luận đó là sai hay lạc đề. Phần cốt lõi của vấn đề suy giảm dân số nằm ở việc làm thế nào để đối phó với tỷ lệ sinh giảm, sự tan rã của cộng đồng địa phương, v.v., nên việc ưu tiên thảo luận về các vấn đề đó ở một mức độ nào đó là điều đương nhiên.

Tuy nhiên, nhìn vào thực tế tại các địa phương, không thể phủ nhận rằng tình trạng thiếu nhân lực đang khiến họ phải dựa vào các cấp độ khác nhau của lao động nước ngoài, và điều này dẫn đến sự gia tăng dòng người nước ngoài. Việc các cuộc thảo luận bỏ qua hoàn toàn thực tế đó là điều đáng phải suy nghĩ.

Nhóm Nghiên cứu Chính sách Người nước ngoài Định cư của chúng tôi có nhận thức rằng vấn đề "tiếp nhận nhân lực nước ngoài" không chỉ đơn thuần là vấn đề "đãi ngộ" cho khoảng 3,77 triệu người nước ngoài cư trú, mà còn là một vấn đề lớn liên quan đến toàn bộ xã hội Nhật Bản 124 triệu dân đang đối mặt với cuộc khủng hoảng "suy giảm dân số lớn không thể đảo ngược" và "sự sụp đổ nền tảng tồn tại của các địa phương" do đó. Vấn đề này nên được thảo luận "một cách thống nhất và toàn diện" cùng với các chính sách khác như "tỷ lệ sinh giảm và già hóa" hay "phục hồi địa phương". Chính vì nhận thức đó, chúng tôi đã đưa ra đề xuất khẩn cấp lần này.

Ngoài ra, như đã đề cập ở đầu đề xuất, "Quỹ Tạo dựng Tương lai" của chúng tôi cũng đã tổ chức một sự kiện với cùng mục đích vào tháng 7 năm 2023, mang tên Diễn đàn "Phục hồi địa phương và Tiếp nhận nhân lực nước ngoài".

Nội dung của đề xuất

S: Xin ông cho biết nội dung cụ thể của đề xuất.

Ông Fujiwara: Với mục tiêu Nhật Bản sẽ sớm trở thành một "xã hội 10% người nước ngoài" tương tự các nước phương Tây trong tương lai gần, chúng tôi đề xuất cải cách việc tiếp nhận "không chiến lược" từ phía quốc gia và ngành công nghiệp trước đây, đồng thời ban hành "Luật Cơ bản về Người nước ngoài Định cư (tạm gọi)" nhằm thúc đẩy việc tiếp nhận nhân lực nước ngoài cùng với việc ngăn chặn suy giảm dân số và phục hồi địa phương.

Về nội dung cụ thể của Luật Cơ bản, với triết lý cơ bản là "hòa nhập người nước ngoài vào xã hội và văn hóa Nhật Bản", và theo chính sách cơ bản là "tích cực tiếp nhận nhân lực nước ngoài đóng góp vào phục hồi địa phương và tăng trưởng kinh tế Nhật Bản", chúng tôi đưa ra một cơ chế tiếp nhận dựa trên cái gọi là "chủ nghĩa địa phương chủ đạo", trong đó "các chính quyền địa phương" được trao trách nhiệm, quyền hạn và nguồn tài chính để chủ trì việc tiếp nhận và quản lý nhân lực nước ngoài. "Chủ nghĩa địa phương chủ đạo" này dựa trên quan điểm rằng người nước ngoài được tiếp nhận vừa là "người lao động" vừa là "người cư trú".

Quy trình tiếp nhận cụ thể là, trước hết, mỗi chính quyền địa phương sẽ lập kế hoạch chi tiết (chiến lược địa phương) về ngành nghề, chức vụ, kỹ năng, quốc tịch, thời gian, quy mô, v.v. của nhân lực nước ngoài mà họ muốn tiếp nhận. Chính phủ trung ương sẽ tổng hợp và điều chỉnh cuối cùng dựa trên tổng hợp các kế hoạch này từ góc độ đảm bảo an ninh, an toàn, v.v., để đưa ra kế hoạch cơ bản toàn quốc (chiến lược cơ bản).

Chúng tôi cũng đề xuất việc xây dựng các tổ chức cần thiết ở cấp quốc gia và địa phương, thành lập tư cách lưu trú mới là "Phục hồi địa phương (tạm gọi)", và cung cấp một số ưu đãi nhất định cho người nước ngoài tiếp tục cư trú ở các vùng địa phương.

Hình ảnh nhân viên chăm sóc người nước ngoài bù đắp sự thiếu hụt nhân lực ngành điều dưỡng (Nguồn: Image Mart)

Cơ duyên và bối cảnh suy nghĩ về sự cần thiết và quan trọng của nhân lực nước ngoài

S: Cảm ơn ông đã giải thích. Ông Kunimatsu, tôi nghĩ ông cũng đã tham gia vào các đề xuất trước đây về nhân lực nước ngoài của Quỹ trước đề xuất lần này. Liên quan đến điều đó, xin hỏi Chủ tịch Kunimatsu có cơ duyên hoặc bối cảnh nào khiến ông bắt đầu suy nghĩ về sự cần thiết và quan trọng của nhân lực nước ngoài ở Nhật Bản không?

Ông Kunimatsu: Tôi không phải là chuyên gia về vấn đề người nước ngoài, nhưng tôi có kinh nghiệm làm Đại sứ Nhật Bản tại Thụy Sĩ trong khoảng ba năm từ năm 1999.

Có thể quý vị đã biết, Thụy Sĩ (tên chính thức là Liên bang Thụy Sĩ) là một "quốc gia nhập cư" đáng kể, với 25% dân số là người nước ngoài. Chính phủ Liên bang Thụy Sĩ đã ban hành "Luật Người nước ngoài" và thành lập "Cục Người nước ngoài", đồng thời nỗ lực hết mình để làm rõ lập trường rằng "triết lý cơ bản của việc tiếp nhận người nước ngoài là 'hòa nhập (INTEGRATION)' họ vào xã hội Thụy Sĩ". Trên thực tế, có vẻ như nhiều việc không diễn ra suôn sẻ lắm, nhưng khi gặp gỡ các cán bộ cấp cao của Cục Người nước ngoài và chứng kiến sự nỗ lực chân thành của họ, tôi đã rất ấn tượng.

Ngược lại, khi nhìn vào tình hình Nhật Bản, tôi có ấn tượng mạnh mẽ về thực tế là: không có Luật Cơ bản về tiếp nhận nhân lực nước ngoài, cũng không có triết lý, chính sách hay chiến lược cơ bản; về mặt hệ thống, có những mặt bất lợi như "chế độ thực tập sinh kỹ năng" (vốn lấy danh nghĩa đóng góp quốc tế thông qua chuyển giao kỹ thuật) lại bị nhiều doanh nghiệp gặp khó khăn về nhân lực lợi dụng để thu hút lao động lương thấp từ nước ngoài; trong bối cảnh đó, dòng người nước ngoài cứ tăng lên không ngừng một cách tùy tiện, theo kiểu "chắp vá" để đáp ứng yêu cầu tại chỗ.

Sau khi về nước, tôi đã thẳng thắn chia sẻ ấn tượng đó tại các buổi diễn thuyết. Rồi người sáng lập "Quỹ Tạo dựng Tương lai" đã yêu cầu tôi làm Trưởng nhóm Nghiên cứu Chính sách Người nước ngoài Định cư khi ông ấy thành lập nhóm này trong Quỹ.

Đặc điểm của đề xuất lần này

S: Liên quan đến câu hỏi vừa rồi, xin ông cho biết sự khác biệt giữa đề xuất lần này và lần trước, điều ông muốn nhấn mạnh lần này, và đặc biệt là lý do đưa ra đề xuất lần này.

Ông Kunimatsu: Nhóm Nghiên cứu Chính sách Người nước ngoài Định cư đã đưa ra hai lần đề xuất chính sách liên quan đến vấn đề tiếp nhận nhân lực nước ngoài vào năm 2015 và 2016. Tôi cho rằng điểm mới của đề xuất khẩn cấp lần này là việc làm rõ thái độ tiếp cận và thảo luận các vấn đề liên quan đến "tiếp nhận nhân lực nước ngoài" một cách thống nhất và toàn diện từ các góc độ như "suy giảm dân số", "tỷ lệ sinh giảm và già hóa", "phục hồi địa phương".

May mắn thay, gần đây đã xuất hiện những người có cùng nhận thức vấn đề tương tự. Ví dụ, khi xem xét đề xuất chính sách "Tầm nhìn Dân số 2100" do "Hội nghị Chiến lược Dân số" (Chủ tịch: ông Mimura Akio, Chủ tịch danh dự của Nippon Steel) công bố vào tháng 1 năm 2024, họ đã xem xét vấn đề "bao gồm chính sách phục hồi địa phương và người nước ngoài định cư lâu dài" như một phần của "Chiến lược Dân số". Tôi nghĩ đây là một quan điểm mới, ít thấy trước đây.

Đồng thời, báo Yomiuri Shimbun, trên trang nhất ngày 26 tháng 4 năm 2024, đã đăng một đề xuất với tiêu đề "Dùng tổng lực kìm hãm giảm dân số". Trong đó, một trong bảy trụ cột của đề xuất là "Người nước ngoài - Người cao tuổi: Duy trì sức sống", làm rõ lập trường xem xét việc sử dụng nhân lực nước ngoài như một phần của biện pháp kìm hãm suy giảm dân số.

Đúng lúc này, chính phủ đang nỗ lực bãi bỏ "chế độ thực tập sinh kỹ năng", vốn bị chỉ trích là có nhiều vấn đề, và tích hợp nó vào "chế độ đào tạo và làm việc".

Nhóm Nghiên cứu Chính sách Người nước ngoài Định cư của chúng tôi, nhân cơ hội vấn đề tiếp nhận nhân lực nước ngoài đang bước vào một giai đoạn chuyển đổi, mong muốn cùng với đề xuất khẩn cấp lần này, phối hợp với những người có cùng chí hướng để triển khai các hoạt động.

Hoạt động dựa trên đề xuất

S: Dựa trên đề xuất lần này, hiện tại Quỹ đang thực hiện những hoạt động gì?

Ông Kunimatsu: Kể từ khi công bố đề xuất khẩn cấp này vào tháng 3 năm nay, chúng tôi đang nỗ lực thực hiện các hoạt động quảng bá, như đến thăm các nhân vật quan tâm đến vấn đề này trong giới chính trị, quan chức, doanh nghiệp, truyền thông và giải thích mục đích, nội dung của đề xuất.

Phản hồi về đề xuất

S: Phản hồi về đề xuất và các hoạt động thế nào thưa ông?

Ông Kunimatsu: Thật may mắn, phản hồi rất tốt, mọi người đều tán thành và cảm nhận tích cực. Tuy nhiên, vấn đề là mức độ thực hiện cụ thể mục đích của đề xuất của chúng tôi trong thực tiễn sắp tới. Dù có nhiều người đồng ý đến đâu, nếu không thấy sự chuyển động ở hiện trường thực tế thì cũng không đạt được gì. Chúng tôi sẽ lưu tâm đến điểm này và nỗ lực tiến về phía trước.

Hoạt động trong tương lai

S: Dựa trên những phản hồi đó, hiện tại ông đang suy nghĩ gì và sẽ có những hoạt động hay định hướng nào trong tương lai?

Ông Fujiwara: Từ giới Nagata-cho (Quốc hội, cơ quan lập pháp) và Kasumigaseki (hành chính), tức là các chính trị gia thuộc đảng cầm quyền và đối lập cũng như các quan chức bộ ngành trung ương, chúng tôi nhận được sự tán thành chung, nhưng đáng tiếc là họ chưa nói rằng "chúng tôi muốn chủ trì và hiện thực hóa việc 'ban hành Luật Cơ bản' như nội dung đề xuất". Đó là hiện trạng.

Chúng tôi sẽ tiếp tục cùng Chủ tịch Kunimatsu đi thăm các bên liên quan để càng nhiều người hiểu càng tốt. Tuy nhiên, như đã nêu trong đề xuất, ngay cả khi chưa có Luật Cơ bản, chúng tôi hy vọng "người đứng đầu các chính quyền địa phương" đang nghiêm túc suy nghĩ về vấn đề này sẽ có những nỗ lực tiên phong, sử dụng cả hệ thống đặc khu.

Về tương lai của Nhật Bản và thế giới

S: Hy vọng sẽ có những chuyển động cụ thể. Dựa trên những đề xuất và hoạt động đó, ông suy nghĩ thế nào về tương lai của Nhật Bản và thế giới? Ông mong muốn xã hội sẽ phát triển theo hướng nào?

Ông Fujiwara: Như đã đề cập trong đề xuất, vấn đề "tiếp nhận nhân lực nước ngoài" là vấn đề mà nhiều người, không chỉ các chính trị gia mà cả người dân nói chung, đều thận trọng và phản đối, ở một mức độ nào đó bị xem là "điều cấm kỵ". Trong bối cảnh khủng hoảng suy giảm dân số lớn và sự sụp đổ của các địa phương đang đến gần, tôi nghĩ đã đến lúc chính phủ, quan chức, doanh nghiệp và truyền thông phải đối mặt trực diện và ngay lập tức bắt đầu các cuộc thảo luận nghiêm túc.

Cần mở ra tiềm năng của Nhật Bản thông qua việc "tiếp nhận nhân lực nước ngoài" phù hợp (Nguồn: Image Mart)

Thông điệp gửi xã hội Nhật Bản

S: Ông có thông điệp nào muốn gửi tới xã hội Nhật Bản, đặc biệt là thế hệ trẻ không?

Ông Kunimatsu: Dòng chảy giảm tỷ lệ sinh và già hóa dân số Nhật Bản đang diễn ra không thể đảo ngược. Theo thống kê, tỷ lệ người nước ngoài cư trú hiện khoảng 3% sẽ tăng hơn gấp ba lần, lên khoảng 10% chỉ sau 45 năm nữa, vào năm 2070. Khi đó, cảnh quan xã hội Nhật Bản sẽ thay đổi hoàn toàn. Chung sống với người nước ngoài không phải là vấn đề thích hay không thích, mà là vấn đề phải chấp nhận với sự chuẩn bị sẵn sàng.

Nếu chúng ta không bắt đầu suy nghĩ một cách thực tế, dựa trên một chính sách cơ bản rõ ràng từ bây giờ về việc "nên tiếp nhận loại người nước ngoài nào, ở mức độ nào, ở khu vực nào để có lợi cho xã hội Nhật Bản", chúng ta sẽ phải hối hận.

Tôi muốn mọi người hiểu rằng vấn đề "tiếp nhận nhân lực nước ngoài" là một vấn đề cực kỳ quan trọng, cấp bách và không thể tránh khỏi.

Ông Fujiwara: Vấn đề "tiếp nhận nhân lực nước ngoài" là một vấn đề quan trọng liên quan đến từng người Nhật Bản trong tổng số 124 triệu dân. Đặc biệt, tôi mong thế hệ trẻ - những người sẽ gánh vác tương lai của Nhật Bản - quan tâm sâu sắc đến vấn đề này. Trang web của "Quỹ Tạo dựng Tương lai" của chúng tôi có đăng tải video các sự kiện liên quan đến vấn đề này, xin mời quý vị ghé thăm.

S: Cảm ơn quý ông rất nhiều vì thời gian quý báu.