Nhật Bản và Hoa Kỳ cần hợp tác viện trợ phát triển

Các nghị sĩ Đảng Dân chủ phản đối đề xuất giải thể Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ (USAID) trước trụ sở chính tại Washington, ngày 3 tháng 2 năm 2025. Ảnh: Shinichi Akiyama.

Ông Michael Schiffer, cựu Trợ lý Giám đốc phụ trách châu Á của Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ (USAID) – cơ quan từng chịu trách nhiệm về các hoạt động viện trợ nước ngoài của Mỹ nhưng bị chính quyền Trump giải thể – và ông James Gannon, Đại diện của tổ chức phi lợi nhuận Peace Winds America, đã đồng ký một bài viết trên tờ Mainichi Shimbun. Bài viết kêu gọi thúc đẩy hợp tác chiến lược giữa Nhật Bản và Hoa Kỳ về viện trợ phát triển tại hội nghị thượng đỉnh Nhật-Mỹ dự kiến diễn ra trong tháng này, trong bối cảnh chính quyền Trump đang dần rút lui khỏi viện trợ phát triển.

Tập hợp ảnh: Lá cờ USAID tung bay bên cạnh Quốc kỳ Hoa Kỳ

Bối cảnh và Tầm quan trọng của Hợp tác

Khi Tổng thống Mỹ Trump tới Nhật Bản trong tháng này và hội đàm với bà Sanae Takaichi, Chủ tịch Đảng Dân chủ Tự do, người được cho là sẽ trở thành thủ tướng mới, các vấn đề thảo luận có thể sẽ tập trung vào thuế quan, chi tiêu quốc phòng và đối phó với tham vọng quân sự của Trung Quốc. Tuy nhiên, một chủ đề quan trọng không kém là việc tái khởi động hợp tác Nhật-Mỹ trong viện trợ phát triển. Điều này cực kỳ quan trọng đối với tương lai của cả hai quốc gia, đặc biệt là ở châu Á.

Khoảng trống do Mỹ rút lui và sự trỗi dậy của Trung Quốc

Chính phủ Hoa Kỳ đang tiến hành rút khỏi Viện trợ Phát triển Chính thức (ODA), tạo ra những khoảng trống ở châu Á và nhiều nơi khác trên thế giới. Trung Quốc đang nhanh chóng lấp đầy những khoảng trống này. Một báo cáo do Quỹ Mỹ-Nhật và Peace Winds America công bố đã làm rõ thực trạng này.

Sau trận động đất tháng 3 ở Myanmar, đội cứu hộ của Trung Quốc đã đến trong vòng 24 giờ. Đội ứng phó thảm họa của Mỹ phải mất hơn một tuần mới có mặt tại hiện trường. Trung Quốc đã cam kết đóng góp 500 triệu đô la (khoảng 76 tỷ yên) cho Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), trong khi Hoa Kỳ đã ngừng đóng góp.

Tại quần đảo Solomon, Trung Quốc đang cung cấp các khoản vay và hỗ trợ cảnh sát, nhưng chính phủ Mỹ đã chấm dứt chương trình hỗ trợ dân chủ ở nước này.

Đây không chỉ là những lo ngại về nhân đạo mà còn là sự xuất hiện của một cuộc khủng hoảng chiến lược. Nhật Bản, một đồng minh đáng tin cậy của Hoa Kỳ, đang ở vị trí tốt nhất để ứng phó với cuộc khủng hoảng này.

Hậu quả của việc Mỹ ngừng viện trợ phát triển

Trong 8 tháng qua, Hoa Kỳ đã liên tiếp cắt giảm viện trợ phát triển. Mỹ từng cung cấp 87% kinh phí phòng chống sốt rét toàn cầu, 96% hỗ trợ HIV/AIDS, 58% hỗ trợ khẩn cấp thiên tai và 84% hỗ trợ quản trị khu vực công. Những khoản viện trợ này được thực hiện vì lý do nhân đạo, nhưng đồng thời, chúng cũng định hình các tiêu chuẩn, quy tắc và môi trường quốc tế liên quan đến viện trợ phát triển toàn cầu.

Ví dụ, khi viện trợ tài chính của Mỹ cho kết nối kỹ thuật số và an ninh mạng ở Đông Nam Á bị gián đoạn, hạ tầng kỹ thuật số của Trung Quốc đã trở thành tiêu chuẩn trong khu vực.

Tại Campuchia, khi chương trình hỗ trợ về minh bạch và chống tham nhũng kết thúc, mô hình phát triển thiếu minh bạch của Trung Quốc đã trỗi dậy. Việc chấm dứt chương trình ứng phó đại dịch ở Việt Nam có nghĩa là khả năng tự bảo vệ của Hoa Kỳ trước các bệnh truyền nhiễm đã suy yếu.

Mặc dù Nhật Bản là một đối tác ổn định trong số các nước viện trợ khác đang dao động, nhưng chỉ riêng Nhật Bản không thể đối phó với mô hình phát triển độc đoán. Nguồn tài trợ của sáng kiến "Vành đai và Con đường" của Trung Quốc đã vượt quá 880 tỷ đô la (khoảng 130 nghìn tỷ yên), và các quốc gia dân chủ phải hợp tác để đưa ra các biện pháp đối phó.

Chuyến thăm của ông Trump tới Nhật Bản sẽ là cơ hội tuyệt vời để xây dựng hợp tác chiến lược, thúc đẩy lợi ích quốc gia của cả hai nước, và chứng minh rằng viện trợ phát triển dân chủ có thể mang lại kết quả.

Sức mạnh tổng hợp trong Hợp tác Nhật-Mỹ

Lợi thế độc đáo của Nhật Bản

Nhật Bản có sức mạnh độc đáo để tăng cường ảnh hưởng của Hoa Kỳ. Các cuộc khảo sát dư luận cho thấy Nhật Bản là một trong những quốc gia viện trợ đáng tin cậy nhất ở Đông Nam Á và các nước châu Phi. Niềm tin này được xây dựng qua hàng thập kỷ viện trợ phát triển minh bạch và chất lượng cao.

Trong khi các kế hoạch viện trợ của Trung Quốc thường gây ra lo ngại về nợ, các khoản vay hạ tầng của Nhật Bản nổi tiếng là bền vững và trao quyền cho các nước nhận viện trợ chủ động thực hiện phát triển hạ tầng.

Hợp lực giữa Nhật Bản và Hoa Kỳ

Tương tự như an ninh và ngoại giao, sức mạnh của hợp tác Nhật-Mỹ trong lĩnh vực phát triển là rõ ràng. Hoa Kỳ có thế mạnh về đổi mới công nghệ, khả năng phản ứng nhanh và quy mô hỗ trợ lớn, trong khi Nhật Bản có thế mạnh về tài trợ dài hạn, năng lực công nghệ và mối quan hệ hữu nghị với khu vực. Mô hình hỗ trợ hợp tác giữa Nhật-Mỹ đã mang lại kết quả. Ví dụ, trong hỗ trợ phục hồi nông nghiệp ở Ukraine, Nhật Bản, Hoa Kỳ và Hàn Quốc đã cùng tham gia hỗ trợ sản xuất lương thực trong thời chiến.

Điều quan trọng đối với Hoa Kỳ là các dự án do Nhật Bản dẫn dắt sẽ mở rộng lợi ích quốc gia của Mỹ. Việc Nhật Bản đề xuất "hạ tầng chất lượng cao" thay thế các dự án của Trung Quốc đã tạo cơ hội cho các doanh nghiệp và ý tưởng của Mỹ. Việc Cơ quan Hợp tác Quốc tế Nhật Bản (JICA) nhấn mạnh các tiêu chuẩn quản trị môi trường và xã hội đang góp phần nâng cao các tiêu chuẩn toàn cầu.

Mối quan hệ giữa Viện trợ Phát triển và An ninh

Liên minh đa trụ cột

Liên minh Nhật-Mỹ đang được tăng cường trong lĩnh vực hợp tác quốc phòng, điều này cần thiết và đáng hoan nghênh. Tuy nhiên, một liên minh chỉ dựa vào một trụ cột có thể không bền vững. Các quốc gia đảo Thái Bình Dương và các quốc gia Đông Nam Á sẽ đánh giá liệu các cường quốc có tiếp tục tham gia vào khu vực này hay không, không chỉ thông qua hợp tác an ninh mà còn qua đóng góp vào phát triển kinh tế và thương mại. Và khi phát triển, quốc phòng và ngoại giao được kết nối, một vòng tuần hoàn tích cực sẽ được tạo ra. Viện trợ phát triển nước ngoài chính là chất xúc tác để xây dựng mối quan hệ lâu dài và hữu nghị.

Nguy cơ từ sự mất cân bằng

Ngoài ra, sự mất cân bằng giữa quốc phòng và viện trợ phát triển sẽ dẫn đến một tình huống đáng lo ngại. Nếu Hoa Kỳ yêu cầu Nhật Bản tăng chi tiêu quốc phòng, các nhà lãnh đạo Nhật Bản sẽ buộc phải điều chỉnh nguồn tài chính.

Nếu ODA trở thành mục tiêu cắt giảm và Nhật Bản cắt giảm viện trợ phát triển như Hoa Kỳ, thì đó sẽ là một bước lùi đối với phe dân chủ Nhật-Mỹ. Điều đó có nghĩa là Nhật Bản sẽ mất đi một công cụ ngoại giao mạnh mẽ và mất đi cơ hội quý giá để thể hiện vai trò lãnh đạo thực sự.

Định hình lại Quan hệ Đối tác Nhật-Mỹ trong Viện trợ Phát triển

Để tái thiết năng lực viện trợ phát triển của Hoa Kỳ, cần có một phương pháp tiếp cận khác biệt. Cần nghiêm túc xem xét những lời chỉ trích của chính quyền hiện tại về trách nhiệm giải trình và hiệu quả của các kế hoạch viện trợ phát triển đã thực hiện trước đây. Quan hệ đối tác Nhật-Mỹ được tái thiết cần nhấn mạnh các điểm sau:

Các nguyên tắc cho quan hệ đối tác mới

• Lựa chọn chiến lược: Tập trung vào các lĩnh vực mà lợi ích quốc gia của Hoa Kỳ rõ ràng nhất và hợp tác với Nhật Bản mang lại sức mạnh lớn nhất. Ví dụ: ứng phó đại dịch, quản trị kỹ thuật số, các biện pháp ứng phó biến đổi khí hậu ở các khu vực chiến lược, viện trợ nhân đạo và cứu trợ thiên tai, giảm sự phụ thuộc vào chuỗi cung ứng của Trung Quốc.
• Hướng tới kết quả: Thể hiện rõ ràng lợi ích cho cả hai quốc gia Nhật Bản và Hoa Kỳ. Đảm bảo tiếp cận thị trường, duy trì quản trị dân chủ, loại bỏ ảnh hưởng độc đoán.
• Quan hệ đối tác thực sự: Trong nhiều bối cảnh, vai trò lãnh đạo của Nhật Bản là hợp lý về mặt chiến lược. Hoa Kỳ tập trung vào các lĩnh vực có lợi thế so sánh, trong khi Nhật Bản nỗ lực cung cấp tài chính dài hạn và xây dựng lòng tin với các nước (được hỗ trợ) trong khu vực.
• Kết quả ngắn hạn: Các dự án như ứng phó đại dịch chung ở Đông Nam Á, các biện pháp ứng phó biến đổi khí hậu ở các quốc đảo Thái Bình Dương, các dự án hạ tầng kỹ thuật số Nhật-Mỹ-Hàn Quốc là những lĩnh vực có thể chứng minh được hiệu quả của sự hợp tác mới.

Cơ hội tại Hội nghị thượng đỉnh Nhật-Mỹ

Hội nghị thượng đỉnh Nhật-Mỹ vào tháng 10 diễn ra trong bối cảnh hệ thống viện trợ phát triển toàn cầu đang thay đổi. Bà Takaichi và ông Trump có thể tận dụng hội nghị này như một diễn đàn để đưa ra một tầm nhìn mới về hợp tác viện trợ phát triển chiến lược, có trách nhiệm giải trình, dân chủ và phù hợp với lợi ích quốc gia.

Đối với ông Trump, điều này sẽ nhấn mạnh sự tham gia của Hoa Kỳ vào khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương. "Nước Mỹ trên hết" không có nghĩa là từ bỏ vai trò lãnh đạo, mà có nghĩa là Hoa Kỳ sẽ lựa chọn một cách chiến lược hơn về địa điểm và cách thức can dự, chọn những đối tác chia sẻ giá trị và tăng cường ảnh hưởng của Mỹ.

Đối với bà Takaichi, sự tái can dự của Mỹ sẽ củng cố vai trò lãnh đạo toàn cầu của Nhật Bản. Đối với cả hai quốc gia, điều này có ý nghĩa định hình trật tự Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương. Các tiêu chuẩn hạ tầng, quy tắc quản trị kỹ thuật số và các nguyên tắc dân chủ không tự động được duy trì. Chúng chỉ có thể thực hiện được bằng cách liên tục được ủng hộ với sự hỗ trợ từ các quốc gia đối tác.

Kết luận: Tương lai của Lãnh đạo chung

Hội nghị thượng đỉnh Nhật-Mỹ tại Tokyo sẽ không giải quyết được mọi vấn đề. Tuy nhiên, hội nghị có thể vạch ra một hướng đi mới. Đó là hình ảnh một liên minh phát huy thế mạnh của cả hai quốc gia, tập trung vào các lĩnh vực ưu tiên chiến lược và chứng minh rằng quan hệ đối tác giữa các quốc gia dân chủ mang lại kết quả vượt trội. Vấn đề không phải là liệu Nhật Bản có thể duy trì vai trò lãnh đạo trong lĩnh vực viện trợ phát triển hay không, bởi vì điều đó là có thể.

Vấn đề là liệu Hoa Kỳ có đóng góp vào vai trò lãnh đạo đó hay không. Vì lợi ích của cả hai quốc gia và toàn khu vực, câu trả lời phát ra từ hội nghị thượng đỉnh nên là "Có".