50 năm vụ Thủ tướng Úc bị bãi nhiệm gây tranh cãi

Gough Whitlam, người bị bãi nhiệm khỏi chức Thủ tướng Úc (giữa bên trái) – tháng 11 năm 1975, Canberra (Ảnh do Cục Lưu trữ Quốc gia Úc cung cấp)

Tại Úc, đã 50 năm trôi qua kể từ ngày 11 tháng 11 năm 1975, khi Thủ tướng Gough Whitlam, người đứng đầu chính phủ Công đảng, bị Toàn quyền, đại diện của Nữ hoàng Anh, bãi nhiệm trong một biến cố chính trị chưa từng có.

Về tính hợp pháp của việc bãi nhiệm, cuộc tranh cãi lịch sử vẫn tiếp diễn, và Thủ tướng đương nhiệm Anthony Albanese (lãnh đạo Công đảng) đã lên án đây là một "âm mưu được tính toán."

Bối cảnh và diễn biến vụ việc

Ông Whitlam đã dẫn dắt Công đảng giành chiến thắng trong tổng tuyển cử năm 1972, giành lại quyền lực sau 23 năm. Tuy nhiên, đảng này không có đủ đa số tại Thượng viện, và vào năm 1975, việc thông qua dự luật ngân sách đã bị chặn, khiến chính phủ lâm vào bế tắc. Toàn quyền John Kerr đã bãi nhiệm ông Whitlam và bổ nhiệm lãnh đạo Đảng Tự do Fraser của Liên minh Bảo thủ đối lập làm thủ tướng lâm thời. Trong cuộc tổng tuyển cử sớm ngay sau đó, Liên minh Bảo thủ đã giành chiến thắng áp đảo.

Việc Toàn quyền bãi nhiệm thủ tướng dựa trên các quy định hiến pháp. Tuy nhiên, vai trò của Toàn quyền thường được hiểu là mang tính nghi thức, chẳng hạn như phê chuẩn các luật được Quốc hội thông qua, và có nhiều ý kiến trái chiều về sự can dự của ông Kerr vào việc quản lý thực tế. Vào ngày 10, ông Albanese đã tuyên bố tại một sự kiện liên quan đến kỷ niệm 50 năm vụ bãi nhiệm rằng đó "là một cuộc tấn công bất ngờ mang tính đảng phái. Nó không có tính hợp pháp."

Phản ứng và di sản

Các phương tiện truyền thông Úc đã thực hiện các phóng sự đặc biệt nhìn lại sự kiện bãi nhiệm, vốn còn được gọi là "khủng hoảng hiến pháp." Tài liệu giáo dục lịch sử của Bảo tàng Quốc gia Úc trình bày cả hai quan điểm: "Một số người cho rằng một Toàn quyền không được bầu không nên có quyền bãi nhiệm một thủ tướng do dân bầu, trong khi những người khác tin rằng ông Kerr đã đưa ra quyết định đúng đắn để giải quyết tình hình."

Trong nhiệm kỳ của mình, ông Whitlam đã đạt được việc bình thường hóa quan hệ ngoại giao với Trung Quốc, rút quân khỏi Chiến tranh Việt Nam, và bãi bỏ "Chính sách Úc Trắng" vốn hạn chế nhập cư của người không phải da trắng. Ông Albanese đã ca ngợi những thành tựu của ông và tuyên bố sẽ dựng một bức tượng đồng gần tòa nhà Quốc hội.